ΤΟ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΥΠΟΛΟΙΠΗ ΕΥΡΩΠΗ

Συνέντευξη του Καθηγητή Κώστα Καραντινή στο ΑΠΕ-ΜΠΕ (20-2-2013)

Καθηγητής Κώστας Καριντινής

Την ίδια στιγμή που στην Ελλάδα το συνεταιριστικό κίνημα – ιδίως στον αγροτικό τομέα – θεωρείται ότι απέτυχε, λόγω παραγόντων, όπως οι διαδικασίες κομματικού χαρακτήρα, η αδιαφάνεια, η διαφθορά και η νομοθεσία, στην υπόλοιπη Ευρώπη οι συνεταιρισμοί όχι απλά πετυχαίνουν, αλλά πολλοί εξ αυτών παρουσιάζουν πλέον μεγέθη μεγάλων εταιρειών. Ενδεικτικό είναι ότι, βάσει πρόσφατων στοιχείων από τη βάση δεδομένων της Διεθνούς Συνεταιριστικής Συμμαχίας (ICA), περίπου 1500 μεγάλοι συνεταιρισμοί παγκοσμίως – εκ των οποίων οι 913 εδρεύουν στην Ευρώπη – παρουσιάζουν συνολικό τζίρο άνω του 1 τρισ. ευρώ.

Παράλληλα, στη Δανία, το 90% του γάλακτος και σχεδόν το 100% του κρέατος διακινούνται από συνεταιρισμούς, ενώ παρόμοια είναι η κατάσταση στη Σουηδία. Ακόμη και οργανισμοί – κολοσσοί, όπως οι πιστωτικές κάρτες «Visa» και «Mastercard», είναι ουσιαστικά οργανωμένοι ως συνεταιρισμοί, με μέλη τις κατά τόπους συμβεβλημένες τράπεζες.

Τα παραπάνω επισημαίνει, σε συνέντευξή του στο ΑΠΕ – ΜΠΕ, ο Κώστας Καραντινής, επισκέπτης καθηγητής στο Τμήμα Οικονομικών του Πανεπιστημίου Αγροτικών Επιστημών της Ουψάλας στη Σουηδία και στο Ινστιτούτο Τροφίμων και Οικονομικών των Φυσικών Πόρων στο Πανεπιστήμιο της Κοπεγχάγης. Στη συνέντευξή του, ο Έλληνας καθηγητής – που ζει πάνω από 30 χρόνια στο εξωτερικό, αλλά πλέον ακούει ολοένα συχνότερα τα ελληνικά, είτε από τους Έλληνες μηχανικούς, εργαζόμενους στο μετρό της Κοπεγχάγης είτε από τις παρέες νεαρών γιατρών στα νοσοκομεία της Σουηδίας – μιλάει ξεκάθαρα για τη δυναμική και το μέλλον του συνεταιριστικού κινήματος, αλλά και τους λόγους που το κράτησαν «χαμηλά» στην Ελλάδα.

Παράλληλα, λέει ποιο μεγάλο καλό θεωρεί ότι έκανε το «κίνημα της πατάτας», ενώ εκτιμά ότι η ύφεση στη χώρα μας δημιουργεί κενά, τα οποία θα μπορούσαν να καλυφθούν με πρωτοβουλίες παραγωγών, καταναλωτών, επαγγελματιών και εργαζομένων.

Εξηγεί, εξάλλου, ποιο είναι το θεώρημα του μαγκανοπήγαδου και γιατί οι συνεταιρισμοί πρέπει να αποφεύγουν τη «Σκύλλα» του κράτους και τη «Χάρυβδη» των κομμάτων, ενώ περιγράφει πώς αισθάνεται σήμερα ένας Έλληνας που ζει στο εξωτερικό.

Οι αγροτικοί συνεταιρισμοί στην Ελλάδα χρησιμοποιήθηκαν ως μέσο άσκησης πολιτικής

Ερωτηθείς σχετικά με το ποιοι θεωρεί ότι είναι οι παράγοντες, που επέδρασαν αρνητικά στην ανάπτυξη του συνεταιριστικού κινήματος στην Ελλάδα, ο κ. Καραντινής «δείχνει» τη νομοθεσία και τις εξαιτίας της στρεβλώσεις, που είχαν ως αποτέλεσμα την κατάρρευση των συνεταιρισμών, όταν η Αγροτική Τράπεζα απέσυρε τη στήριξή της.

«Στις περισσότερες περιπτώσεις επιτυχημένων συνεταιρισμών, δεν υπάρχει ειδικός νόμος περί συνεταιρισμών. Στην Ελλάδα, αντιθέτως, οι νόμοι περί συνεταιρισμών αποτέλεσαν κεντρικό άξονα άσκησης πολιτικής και όπως αποδείχτηκε και χειραγώγησης των συνεταιρισμών. Οι συνεταιρισμοί στην Ελλάδα, κυρίως οι αγροτικοί, χρησιμοποιήθηκαν ως μέσον άσκησης πολιτικής με διαδικασίες κυρίως κομματικού χαρακτήρα και αδιαφανείς. Πολύ συχνά οι δράσεις και οι αποφάσεις τους δεν βασίζονταν σε ανάλυση αναγκών και σε επιχειρηματικά κριτήρια αποδοτικότητας» λέει.

Η εξάρτηση από την ΑΤΕ και το κράτος έκανε ζημία

Κατά τον ίδιο, οι συνεταιρισμοί αυτοί ήταν σοβαρά εξαρτημένοι από το κράτος και την Αγροτική Τράπεζα, η οποία με την σειρά της ελεγχόταν από το κράτος. «Η διαφθορά ήταν διαδεδομένη και διάβρωσε και τα ελάχιστα υπολείμματα κοινωνικού κεφαλαίου. Έτσι η έλλειψη συνεκτικού ιστού έκανε τους συνεταιρισμούς ευάλωτους στα παραμικρότερα προβλήματα και στις διακυμάνσεις της αγοράς. Όταν δε, έλειψε η κρατική κάλυψη και η στήριξη από την Αγροτική Τράπεζα, οι συνεταιρισμοί κατέρρευσαν» υποστηρίζει ο κ. Καραντινής.

Προσθέτει δε ότι πρέπει ακόμη να διερευνηθεί γιατί δεν υπάρχουν στην Ελλάδα «δυνατοί» συνεταιρισμοί και σε άλλους τομείς εκτός της πρωτογενούς παραγωγής (π.χ., καταναλωτικοί ή πιστωτικοί), ενώ αντίθετα παρατηρείται ανάπτυξη των επαγγελματικών (π.χ., συνεταιρισμοί ηλεκτρολόγων).

Τεράστια ευκαιρία η κρίση για την αναγέννηση του συνεταιρισμού στην Ελλάδα

Πώς μπορεί να επιδράσει η κρίση στην ανάπτυξη του συνεταιριστικού/συνεργατικού κινήματος στην Ελλάδα; «Το κοινωνικό κεφάλαιο είναι πολύ χαμηλό στην Ελλάδα, ειδικά την εποχή αυτή της οικονομικής κρίσης. [...]Λείπει λοιπόν ο συνεκτικός ιστός ο απαραίτητος για την δημιουργία και λειτουργία του συνεταιρισμού. Υπάρχει όμως, ειδικά τώρα, πεδίο για την ανάπτυξη συνεταιριστικών μορφών οργάνωσης. Η ύφεση και η αναιμική επιχειρηματική δραστηριότητα σε πολλούς τομείς δημιουργεί κενά, τα οποία θα μπορούσαν να γεμίσουν με πρωτοβουλίες παραγωγών, καταναλωτών,επαγγελματιών και εργαζομένων. Όπως οι συνεταιρισμοί “γεννήθηκαν” ταυτόχρονα με τη “γέννηση” του σύγχρονου καπιταλισμού, έτσι και τώρα η οικονομική κρίση είναι ταυτόχρονα μια τεράστια ευκαιρία για την αναγέννηση του συνεταιρισμού στην Ελλάδα» υπογραμμίζει ο Ελληνας καθηγητής.

«Μέτρον» άριστον για την αφύπνιση των καταναλωτών το κίνημα της πατάτας

Κληθείς να σχολιάσει τα αυθόρμητα κινήματα, που εκδηλώθηκαν εσχάτως στην Ελλάδα, όπως αυτό της «πατάτας», ο κ. Καραντινινής επισημαίνει: «Η ύπαρξη ενός συνεταιρισμού στην αγορά εισάγει πληροφορία σχετικά με τα πραγματικά κόστη και τα περιθώρια κέρδους. Έτσι, η ύπαρξη του συνεταιρισμού “αναγκάζει” και τις άλλες επιχειρήσεις στην αγορά να συμπεριφέρονται ανταγωνιστικά προσαρμόζοντας τα κέρδη και την εν γένει συμπεριφορά τους στο “μέτρο” που καθορίζει ο συνεταιρισμός. Ο ρόλος του “μέτρου’, που προσφέρει το κίνημα της πατάτας, είναι η σημαντικότερη ίσως συνδρομή του. Τώρα γνωρίζουμε πόσο φτηνά μπορεί να αγοράσει μια νοικοκυρά ένα κιλό πατάτες και πόσο καλά μπορεί να πληρωθεί αντίστοιχα ένας παραγωγός. Έτσι, κανονικά, θα πρέπει να έχουν προσαρμοστεί αντίστοιχα οι τιμές λιανικής και παραγωγού».

Σε επιχειρηματική βάση, ωστόσο, δηλώνει επιφυλακτικός ως προς την έκταση που μπορεί να λάβει αυτή η μορφή οργάνωσης της διατροφικής αλυσίδας: η διατροφική αλυσίδα – εξηγεί – είναι περίπλοκη υπόθεση και η τιμή των προϊόντων είναι μία μόνο παράμετρος. Η αλυσίδα πρέπει ταυτόχρονα να εξασφαλίζει και την πρόσβαση, την υγεία, την ασφάλεια των τροφίμων, με έναν τρόπο που έχει διάρκεια. «Θα περίμενε κανείς να δει μια καλύτερη οργάνωση των λαϊκών αγορών, όπου εξασφαλίζεται η πιστοποίηση προϊόντων και η ταυτοποίηση της ιδιότητας του παραγωγού» σημειώνει.

Το θεώρημα του μαγκανοπήγαδου, η «Σκύλλα» του κράτους και η «Χάρυβδις» των κομμάτων

Πώς επηρεάζει τους Έλληνες αγρότες η μη συσπείρωσή τους σε μαζικά κινήματα; Σύμφωνα με τον καθηγητή, οι γεωργοί στην Ελλάδα βιώνουν συρρίκνωση του εισοδήματός τους και αργό αφανισμό των μικροπαραγωγών. «Αυτό είναι ένα από τα αρχαιότερα προβλήματα του γεωργικού τομέα, που έκανε γνωστό ο Κοχρέιν (Cochrane), ως το “θεώρημα του μαγγανοπήγαδου’: ότι δηλαδή οι γεωργοί αγωνίζονται να κατεβάσουν το κόστος παραγωγής και να αυξήσουν τα κέρδη τους, όμως αυτά σιγά σιγά εξανεμίζονται λόγω ανταγωνισμού ή απορροφώνται από μεγάλες επιχειρήσεις διανομής ή προμήθειας πρώτων υλών. Έτσι, η μόνη διέξοδος για τους παραγωγούς είναι να μεγαλώνουν την κλίμακα παραγωγής τους, σε βάρος φυσικά άλλων, μικρότερων παραγωγών, που σιγά-σιγά αφανίζονται. Ένας τρόπος να επιβραδυνθεί αυτή η διαδικασία είναι με το να μπορέσουν οι παραγωγοί να καρπωθούν όσο το δυνατόν μεγαλύτερο μερίδιο από το πλεόνασμα της παραγωγής τους. Σε μια οικονομία ελεύθερης αγοράς, αυτό γίνεται μόνο με την καθετοποίηση μέσω συνεταιριστικών οργανώσεων. Η ιστορία όμως μας δίδαξε πως για να επιτύχει αυτό πρέπει να γίνει σε καθαρά επιχειρηματική βάση και μακριά από την Σκύλλα του κράτους και τη Χάρυβδη των κομμάτων» εξηγεί.

Μέλος συνεταιρισμού ένας στους επτά κατοίκους του πλανήτη

Αυτά συμβαίνουν στην Ελλάδα. Τι γίνεται εκτός των συνόρων της; Η κατάσταση είναι τελείως διαφορετική. Βάσει στοιχείων της ICA, χονδρικά υπολογίζεται ότι σήμερα ένας στους επτά ανθρώπους του πλανήτη είναι μέλος κάποιου συνεταιρισμού. Υπάρχουν, όπως προαναφέρθηκε, περίπου 1500 συνεταιρισμοί, που έχουν πάνω από ένα εκατομμύριο δολάρια τζίρο έκαστος. Οι περισσότεροι εξ αυτών (913) βρίσκονται στην Ευρώπη, ενώ 440 εδρεύουν στην Αμερική, 72 στην Ασία, 52 στην Ωκεανία και μόνο ένας στην Αφρική. «Να μην ξεχνάμε επίσης ότι μεγάλοι οργανισμοί, όπως για παράδειγμα οι πιστωτικές κάρτες Visa, Mastercard κ.λπ., είναι οργανωμένες ως συνεταιρισμοί μέλη των οποίων είναι οι απανταχού της γης συμβεβλημένες με αυτές τράπεζες» προσθέτει ο καθηγητής.

Η τάση για το μέλλον: Ανταγωνισμός, κλιματικές και δημογραφικές αλλαγές δημιουργούν νέα δεδομένα

Σύμφωνα με τον καθηγητή, είναι δύσκολο να προβλέψει κάποιος το μέλλον των συνεταιρισμών παγκοσμίως, καθώς υπάρχουν αντίρροπες τάσεις. «Αφενός έχουμε μεγάλη αύξηση ισχύος μεγάλων πολυεθνικών οργανισμών, όπως είναι οι πολυεθνικές αλυσίδες σούπερ μάρκετ, που λίγο χώρο αφήνουν, ας πούμε, για έναν καταναλωτικό συνεταιρισμό. Από την άλλη, όμως, η συμπίεση των περιθωρίων κέρδους των μικροπαραγωγών που συνθλίβονται από την μία από τους μεγάλους προμηθευτές λιπασμάτων, χημικών, σπόρων και από την άλλη από τους μεταποιητές και εμπόρους, δημιουργούν πίεση για τη δημιουργία συνεταιρισμών. Η δε κλιματική αλλαγή και η αύξηση του πληθυσμού του πλανήτη, δημιουργούν δυναμικές, που αλλάζουν την κατανομή της παραγωγής, αλλά και της κατανάλωσης τροφίμων στον πλανήτη. Έτσι,, δημιουργούνται νέες ανάγκες για μαζική παραγωγή και διακίνηση τροφίμων. Ταυτόχρονα δημιουργούνται επιμέρους πηγές ζήτησης για τοπικά και εξειδικευμένα προϊόντα, όπου οι συνεταιριστικές οργανώσεις έχουν λόγο ύπαρξης» εκτιμά ο κ. Καραντινινής.

Οι συνεταιριστικές «πολυεθνικές» της Δανίας και της Σουηδίας

Στην Ευρώπη, οι πρωταγωνίστριες χώρες του κινήματος βρίσκονται βόρεια. Στη Δανία, το 90% του γάλακτος και σχεδόν το 100% του κρέατος διακινούνται από συνεταιρισμούς- έναν για το γάλα και δύο για το κρέας. Παράλληλα το μεγαλύτερο μερίδιο της αγοράς σε προμήθειες, λιπάσματα, χημικά κλπ, βρίσκεται στα «χέρια» ενός μεγάλου συνεταιρισμού. Παρόμοια είναι τα στοιχεία και για τη Σουηδία. Το σημαντικό σε αυτές τις χώρες, κυρίως στην Δανία, είναι ότι οι συνεταιριστικές οργανώσεις έχουν συγχωνευτεί σε τεράστιους οργανισμούς που σήμερα πλέον έχουν γίνει σαν πολυεθνικές εταιρείες. Οι συνεταιρισμοί, μαζί με συνδικαλιστικές οργανώσεις των γεωργών, συνεργάζονται στο «Γεωργικό Συμβούλιο», μια οργάνωση-ομπρέλα, η οποία καλύπτει την άσκηση πολιτικής.

Σήμερα, η ελληνικότητα δεν «πουλάει» στο εξωτερικό

Αν και ο Κωνσταντίνος Καραντινινής ζει στο εξωτερικό εδώ και τρεις δεκαετίες, άλλοι Έλληνες επιστήμονες μεταναστεύουν τώρα και ξενιτεύονται όχι από επιλογή, αλλά από ανάγκη. Πώς αισθάνεται, σήμερα, εν μέσω όλης αυτής της αρνητικής δημοσιότητας, ένας “Έλληνας, που ζει και εργάζεται στο εξωτερικό;

«Σήμερα, η ελληνικότητα δεν πουλάει στο εξωτερικό – ειδικά στην Ευρώπη, για τους λόγους που γνωρίζουμε όλοι. Όσοι είναι ανόητοι [στο εξωτερικό] βλέπουν στο πρόσωπο κάθε Έλληνα τον απατεώνα, τεμπέλη και φοροφυγά» σημειώνει ο καθηγητής.

Έλληνες μηχανικοί στο μετρό της Κοπεγχάγης, αλλά και καθιερωμένοι πανεπιστημιακοί που σκέφτονται τη μετανάστευση

«Πλέον συναντώ πολύ περισσότερους νέους Έλληνες επιστήμονες σε χώρες κυρίως της Βόρειας Ευρώπης από ό,τι, π.χ., πριν δέκα χρόνια. Δυστυχώς αυτή είναι μια από τις ατυχέστερες συνέπειες της κρίσης: η πνευματική αποξήρανση της χώρας. Στο νέο Μετρό της Κοπεγχάγης εργάζονται δεκάδες Έλληνες μηχανικοί. Συναντώ συνεχώς παρέες νεαρών γιατρών, που συρρέουν στα νοσοκομεία της Σουηδίας. Οι περισσότεροι φοιτητές που συναντώ στην Ελλάδα, μου ζητούν να κάνουν μεταπτυχιακό ή να βρουν δουλειά στο εξωτερικό. Δεν νομίζω ότι αυτά τα παιδιά θα επιστρέψουν γρήγορα στην πατρίδα, ακόμη και όταν κοπάσει η κρίση. Κάτι που μου κάνει εντύπωση είναι ότι πολλοί συνάδελφοι, καθιερωμένοι πανεπιστημιακοί από την Ελλάδα, αναζητούν θέσεις σε πανεπιστήμια όχι μόνο της Ευρώπης, αλλά και σε χώρες της Αραβικής χερσονήσου, ή της πρώην Σοβιετικής Ένωσης και της Ασίας» λέει.

Έφυγε από τη Σουηδία για να σπουδάσει στην Ελλάδα και τώρα επιστρέφει ως μετανάστρια…

Υπήρξε κάποιο στιγμιότυπο, κάποιο σχόλιο για την κατάσταση στην Ελλάδα, που τού έκανε ιδιαίτερη εντύπωση; «Μου έκαναν μεγάλη εντύπωση τα βουρκωμένα μάτια μιας νέας όμορφης κοπέλας, που συνάντησα τυχαία, σε μια πτήση προς τη Στοκχόλμη. Είχε γεννηθεί και μεγαλώσει στη Σουηδία από Έλληνες γονείς μετανάστες και είχε επιλέξει να έρθει στην Ελλάδα και να σπουδάσει ιατρική -ενώ οι γονείς και τα αδέλφια της παρέμειναν στη Σουηδία. Έκανε το αγροτικό της σε ακριτικό νησί της άγονης γραμμής και τώρα αναγκαζόταν να επιστρέψει – μετανάστρια ξανά – στη Σουηδία να κάνει ειδικότητα, να ζήσει και να εργαστεί εκεί. Το μοναδικό σχόλιό της σε όλα αυτά ήταν τα βουρκωμένα μάτια της. Δεν μπορώ και δεν δικαιούμαι να συμβουλέψω κανέναν (για το αν είναι καλό να μεταναστεύσει στη δεδομένη χρονική στιγμή). Σε όσους με ρωτούν, λέω απλά το δικό μου συμπέρασμα, από τη δική μου διαδρομή: ακόμη και τώρα, μετά από 30 χρόνια απουσίας θα ήθελα να μην είχα φύγει ποτέ από το χωριό μου. “Ομως δεν θά “θελα να ήμουν εκεί, παρά μόνο αν είχα τη “σοφία και την πείρα” της διαδρομής αυτών των τριάντα χρόνων, όπως τουλάχιστον αντιλαμβάνομαι εγώ ότι τις εννοεί ο Καβάφης στην Ιθάκη: έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα, ήδη θα το κατάλαβες οι Ιθάκες τι σημαίνουν».

Πηγή: Αλεξάνδρα Γούτα ΑΠΕ-ΜΠΕ.